احادیث درباره معماری مساجد
3 / 4
ما یَنبَغی فی بِناءِ المَسجِدِ
38. السنن الکبرى عن أبی قَتادة :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله علیه و آله أتى عَلى قَومٍ مِنَ الأَنصارِ وهُم یَبنونَ مَسجِدا لَهُم ، فَقالَ : أوسِعوهُ تَملَؤوهُ . [1]
39. رسول اللّه صلى الله علیه و آله :ضَعُوا المَطاهِرَ عَلى أبوابِ المَساجِدِ . [2]
3 / 5
ما یُکرَهُ فی بِناءِ المَسجِدِ
أ ـ التَّشریف
40. رسول اللّه صلى الله علیه و آله :أراکُم سَتُشَرِّفونَ مَساجِدَکُم بَعدی کَما شَرَّفَتِ الیَهودُ کَنائِسَها ، وکَما شَرَّفَتِ النَّصارى بِیَعَها [3] . [4]
3 / 4
آنچه در ساختن مسجد ، سزاوار است
38. السنن الکبرى ـ به نقل از ابو قتاده ـ :پیامبر خدا ، بر گروهى از انصار ـ که براى خود مسجدى مى ساختند ـ وارد شد و فرمود : «وسیع و جادار بنایش کنید که [ در آینده ] آن را پُر خواهید کرد» .
39. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :وضوخانه ها را کنار درهاى ورودى مسجد ، قرار دهید .
3 / 5
آنچه در ساختن مسجد ، ناپسند است
الف ـ کنگره سازى
40. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :مى بینم شما را که پس از من ، مسجدهایتان را کنگره دار مى سازید ، همان گونه که یهودیان ، کنیسه هاى خود و مسیحیان ، کلیساهایشان را کنگره دار مى سازند .
41. عنه صلى الله علیه و آله :اُمِرتُ بِالمَساجِدِ جُمّا [5] . [6]
42. عنه صلى الله علیه و آله :ما اُمِرتُ بِتَشییدِ المَساجِدِ . [7]
43. عنه صلى الله علیه و آله :اِبنُوا المَساجِدَ وَاتَّخِذوها جُمّا . [8]
44. عنه صلى الله علیه و آله :اِبنوا مَساجِدَکُم جُمّا . وَابنوا مَدائِنَکُم مُشَرَّفَةً . [9]
45. الإمام الباقر علیه السلام :إنَّ عَلِیّا علیه السلام رَأى مَسجِدا بِالکوفَةِ قَد شُرِّفَ ، فَقالَ : کَأَنَّهُ بیعَةٌ ، إنَّ المَساجِدَ تُبنى جُمّا لا تُشَرَّفُ . [10]
46. عنه علیه السلام :إذا قامَ القائِمُ علیه السلام سارَ إلَى الکوفَةِ فَهَدَمَ بِها أربَعَةَ مَساجِدَ ، فَلَم یَبقَ مَسجِدٌ عَلى وَجهِ الأَرضِ لَهُ شُرَفٌ إلّا هَدَمَها وجَعَلَها جَمّاءَ . [11]
41. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :به [ساختن] مسجدهاى بى کنگره ، فرمان یافته ام .
42. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :به برافراشته ساختن مسجدها ، فرمان داده نشده ام .
43. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :مسجدها را بسازید و آنها را بى کنگره قرار دهید .
44. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :مسجدهایتان را بى کنگره و شهرها (خانه ها)یتان را کنگره دار بسازید .
45. امام باقر علیه السلام :على علیه السلام در کوفه ، مسجدى کنگره دار مشاهده کرد . فرمود : «گویا کلیساست ! همانا مساجد ، بدون کنگره ساخته مى شوند » .
46. امام باقر علیه السلام :زمانى که قائم علیه السلام به پا خیزد ، به کوفه رفته ، چهار مسجد را در آن ویران خواهد ساخت . پس کنگره هر مسجدى را که داراى آن باشد ، ویران کرده ، آن را بدون کنگره خواهد کرد .
ب ـ بِناءُ المَقصورَةِ
47. الإمام الباقر علیه السلام :هذِهِ المَقاصیرُ لَم یَکُن فی زَمانِ أحَدٍ مِنَ النّاسِ ، وإنَّما أحدَثَهَا الجَبّارونَ ، لَیسَت لِمَن صَلّى خَلفَها مُقتَدِیا بِصَلاةِ مَن فیها صَلاةٌ . [12]
48. الغیبة للطوسی عن داوود بن قاسم الجعفری :کُنتُ عِندَ أبی مُحَمَّدٍ علیه السلام فَقالَ : إذا قامَ القائِمُ یَهدِمُ المَنارَ وَالمَقاصیرَ الَّتی فِی المَساجِدِ . فَقُلتُ فی نَفسی : لِأَیِّ مَعنىً هذا؟ فَأَقبَلَ عَلَیَّ فَقالَ : مَعنى هذا أنَّها مُحدَثَةٌ مُبتَدَعَةٌ ، لَم یَبنِها نَبِیٌّ ولا حُجَّةٌ . [13]
49. تاریخ الیعقوبی :وفی هذِهِ السَّنَةِ [سَنَةِ 44 ه ] عَمِلَ مُعاوِیَةُ المَقصورَةَ فِی المَسجِدِ ، وأخرَجَ المَنابِرَ إلَى المُصَلّى فِی العیدَینِ ، وخَطَبَ الخُطبَةَ قَبلَ الصَّلاةِ ، وذلِکَ أنَّ النّاسَ إذا صَلُّوا ، انصَرَفوا لِئَلّا یَسمَعوا لَعنَ عَلِیٍّ ، فَقَدَّمَ مُعاوِیَةُ الخُطبَةَ قَبلَ الصَّلاةِ ، ووَهَبَ فَدَکا لِمَروانَ بنِ الحَکَمِ لِیَغیظَ بِذلِکَ آلَ رَسولِ اللّهِ . [14]
ج ـ بِناءُ المِحرابِ
50. الإمام الباقر علیه السلام :إنَّهُ [عَلِیّا علیه السلام ] کانَ یَکسِرُ المَحاریبَ إذا رَآها فِی المَساجِدِ ، ویَقولُ : کَأَنَّها مَذابِحُ الیَهودِ . [15]
ب ـ ساختن مقصوره (جان پناه امام جماعت)
47. امام باقر علیه السلام :این مقصوره ها در زمان هیچ یک از خلفاى پیشین وجود نداشت . ستم پیشگان ، آن را پدید آوردند . نماز کسى که در پشت آن به امام جماعت ایستاده در درون آن اقتدا کند ، صحیح نیست .
48. الغیبة ، طوسى ـ به نقل از داوود بن قاسم جعفرى ـ :نزد امام عسکرى علیه السلام بودم که فرمود : «هر گاه قائم علیه السلام قیام کند ، مناره ها و مقصوره هایى را که در مساجد است ، منهدم خواهد کرد» .
با خود گفتم : این کار ، چه معنایى دارد؟
امام علیه السلام رو به من کرد و فرمود : «معنایش آن است که آنها بدعت در دین اند ؛ چه این که هیچ پیامبر و حجّت خدایى اقدام به ساخت آنها نکرده است » .
49. تاریخ الیعقوبى :و در این سال (سال 44 هجرى) ، معاویه ، مقصوره را در مسجد ساخت و در روزهاى عید ، منبرها را به مصلّاى نماز برد و خطبه [ى نماز عید ]را پیش از نماز خواند ؛ چه این که مردم پس از نماز ، باز مى گشتند تا دشنام به على علیه السلام را نشنوند . در نتیجه ، معاویه ، خطبه را بر نماز مقدّم ساخت . نیز فدک را به مروان بن حَکَم بخشید تا خاندان پیامبر خدا را به خشم آورد .
ج ـ ساختن محراب
50. امام باقر علیه السلام :على علیه السلام محراب هایى را که در مساجد مى دید ، در هم مى شکست و مى فرمود : «آنها همچون محل هایى است که یهودیان در آن ، قربانى مى کنند» .
ر . ک : ص 13 (ناپسند بودن تقلید از معابد غیر مسلمانان ) .
د ـ تَزیینُ المَسجِدِ وزَخرَفَـتُهُ
51. عیون الأخبار فی الحدیث القدسی ـ فیما أوحَى اللّهُ إلى شَعیا ـ :یُشَیِّدونَ لِیَ البُیوتَ ویُزَوِّقونَ [16] لِیَ المَساجِدَ ، وأیُّ حاجَةٍ بی إلى تَشییدِ البُیوتِ ولَستُ أسکُنُها ؟! وإلى تَزویقِ المَساجِدِ ولَستُ أدخُلُها ؟! إنَّما أمَرتُ بِرَفعِها لِأُذکَرَ فیها واُسبَّحَ ، ویُنَجِّسونَ أنفُسَهُم وعُقولَهُم وقُلوبَهُم ویُخَرِّبونَها . [17]
52. رسول اللّه صلى الله علیه و آله ـ فی ذِکرِ أشراطِ السّاعَةِ ـ :یا سَلمانُ ! إنَّ عِندَها تُزَخرَفُ المَساجِدُ کَما تُزَخرَفُ البِیَعُ وَالکَنائِسُ . [18]
53. عنه صلى الله علیه و آله :سَیَکونُ فی آخِرِ اُمَّتی أقوامٌ یُزَخرِفونَ مَساجِدَهُم ویُخَرِّبونَ قُلوبَهُم ، یَتَّقی أحَدُهُم عَلى ثَوبِهِ مالا یَتَّقی عَلى دینِهِ ، لا یُبالی أحَدُهُم إذا سَلُمَت لَهُ دُنیاهُ ما کانَ مِن أمرِ دینِهِ . [19]
54. عنه صلى الله علیه و آله :ماساءَ عَمَلُ قَومٍ قَطُّ إلّا زَخرَفوا مَساجِدَهُم . [20]
55. عنه صلى الله علیه و آله :إذا رَأَیتُمُ المَصاحِفَ حُلِّیَت ، وَالمَساجِدَ زُیِّنَت ، وَالمَنارَةَ طُوِّلَت ، وَاتُّخِذَ القُرآنُ مَزامیرَ ، وَالمَساجِدُ طُرُقا ، المُؤمِنُ فی ذلِکَ الزَّمانِ أعَزُّ مِنَ الکِبریتِ الأَحمَرِ ، أما إنَّ مَساجِدَهُم مُزَخرَفَةٌ ، وأبدانَهُم نَقِیَّةٌ ، وقُلوبَهُم أنتَنُ مِنَ الجیفَةِ . [21]
د ـ آراستن مسجد و آذین بندى آن
51. عیون الأخبار ـ در حدیثى قدسى ، در آنچه خداوند به شَعیا وحى فرمود ـ :خانه ها را برایم برافراشته مى سازند و مسجدها را به خاطر من ، آذین مى بندند . مرا چه حاجت به برافراشتن خانه هایى که در آنها سُکنا نمى گزینم ، و به آراستن مسجدهایى که در آنها وارد نمى شوم ! به افراشتن آنها فرمان داده ام ، تنها براى این که در آنها یاد شوم ، و تسبیحم کنند ، در حالى که جان ها و خردها و دل هایشان را آلوده کرده و ویران مى سازند.
52. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ در بیان نشانه هاى رستاخیز ـ :اى سلمان! در آن هنگام ، مسجدها همچون کلیساها و کنیسه ها زینت مى شوند .
53. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :در آخر امّتم کسانى پدیدار مى شوند که مسجدهایشان را آذین مى بندند و دل هایشان را ویرانه مى سازند. کسى از آنان ، آن گونه که بر جامه اش پرهیز مى کند ، بر دینش نمى پرهیزد . چنانچه دنیایش در مخاطره نباشد ، بر کار دینش بیمى ندارد .
54. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :هیچ گاه کردار مردمى ناشایست نگردید ، مگر آن که مساجدشان را به زیور آراستند .
55. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :هر گاه دیدید که قرآن ها، جامه اى زیبا بر تن کرده اند و مساجد ، زینت یافته اند و مناره ها ، قد برافراشته اند و قرآن ، با ساز و آواز خوانده مى شود و مسجدها ، گذرگاه قرار گرفته اند ، مؤمن در آن روزگار ، از گوگرد سرخ ، کمیاب تر خواهد بود . آرى . مساجدشان آذین بندى و جسمشان پاکیزه ؛ لیکن دل هایشان از مُردار ، بدبوتر است.
56. الإمام علیّ علیه السلام :إنَّ القَومَ إذا زَیَّنوا مَساجِدَهُم فَسَدَت أعمالُهُم . [22]
ه ـ التَّصویر
57. الکافی عن عمرو بن جُمَیع :سَأَلتُ أبا جَعفَرٍ علیه السلام عَنِ الصَّلاةِ فِی المَساجِدِ المُصَوَّرَةِ ، فَقالَ :
أکرَهُ ذلِکَ ، ولکِن لا یَضُرُّکُم ذلِکَ الیَومَ ، ولَو قَد قامَ العَدلُ رَأَیتُم کَیفَ یَصنَعُ فی ذلِکَ . [23]
3 / 6
حَریمُ المَسجِدِ
58. کتاب من لا یحضره الفقیه :روی أنَّ حَریمَ [24] المَسجِدِ أربَعونَ ذِراعا مِن کُلِّ ناحِیَةٍ . [25]
59. الإمام علیّ علیه السلام :حَریمُ المَسجِدِ أربَعونَ ذِراعا ، وَالجِوارُ أربَعونَ دارا مِن أربَعَةِ جَوانِبِها . [26]
56. امام على علیه السلام :هر گاه مردم ، مسجدهایشان را بیارایند ، کردارشان تباه شده است .
ه ـ تصویرگرى
57. الکافى ـ به نقل از عمرو بن جُمَیع ـ :از امام باقر علیه السلام در باره نماز خواندن در مسجدهاى نقّاشى شده پرسیدم . فرمود : «آن را نمى پسندم ؛ لیکن امروزه ، شما را زیان نمى رساند . اگر عدل بر پا شود ، خواهید دید در این باره چه خواهد کرد» .
3 / 6
حریم مسجد
58. کتاب من لایحضره الفقیه :روایت شده که حریم مسجد ، چهل گز از هر سو است .
59. امام على علیه السلام :حریم مسجد ، چهل گز است و همسایگان ، چهل خانه از چهار سو .
[1] السنن الکبرى : ج 2 ص 616 ح 4306 ، التاریخ الکبیر : ج 7 ص 226 الرقم 972 ، المعجم الکبیر : ج 19 ص 93 ح 180 عن کعب بن مالک ، مسند الطیالسی : ص 84 ح 605 ، کنز العمّال : ج 7 ص 658 ح 20780 .
[2] بحار الأنوار : ج 83 ص 383 ح 54 نقلاً عن أصل من اُصول أصحابنا عن السکونی عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام .
[3] البِیْعَةُ : بالکسر مُتَعَبَّدُ النصارى (القاموس المحیط : ج 3 ص 8 «باعه») .
[4] سنن ابن ماجة: ج 1 ص 244 ح 740 عن ابن عبّاس ، کنز العمّال: ج 7 ص 667 ح 20823 .
[5] الجمّاء : التی لا قرن لها ، ومنه حدیث ابن عبّاس : «اُمرنا أن نبنی المدائن شُرَفا والمساجد جُمّا» أی لا شُرَفَ لها (النهایة : ج 1 ص 300 «جمم») . وذکر المناوی فی فیض القدیر : ج 1 ص 111 : جُمّا بضم الجیم وشدّ المیم ، أی اجعلوها بلا شُرَف ، جمع أجمّ وهو ثور أو کبش بلا قرن ، فأطلق القرون على الشُّرف مجازا .
[6] السنن الکبرى: ج 2 ص 616 ح 4301 ، الفردوس: ج 1 ص 398 ح 1610 کلاهما عن أنس ، کنز العمّال: ج 7 ص 657 ح 20771 .
[7] سنن أبی داوود : ج 1 ص 122 ح 448 ، السنن الکبرى : ج 2 ص 615 ح 4298 ، المصنّف لعبد الرزّاق : ج 3 ص 152 ح 5127 ، حلیة الأولیاء : ج 7 ص 313 کلّها عن ابن عبّاس ، کنز العمّال : ج 7 ص 668 ح 20827 .
[8] المجازات النبویّة: ص 105 ح 66؛ السنن الکبرى: ج 2 ص 616 ح 4300 ، المصنّف لابن أبی شیبة: ج 1 ص 344 ح 9 ، حلیة الأولیاء: ج 3 ص 12 والثلاثة الأخیرة عن أنس ، کنز العمّال: ج 7 ص 657 ح 20770 .
[9] کنز العمّال: ج 7 ص 656 ح 20769 نقلاً عن المصنّف لابن أبی شیبة عن ابن عبّاس .
[10] تهذیب الأحکام: ج 3 ص 253 ح 697 ، علل الشرائع: ص 320 ح 1 کلاهما عن طلحة بن زید عن الإمام الصادق علیه السلام ، کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 1 ص 236 ح 708 ، بحار الأنوار: ج 83 ص 352 ح 5 .
[11] الإرشاد: ج 2 ص 385 ، الغیبة للطوسی: ص 475 ح 498 نحوه ، إعلام الورى: ج 2 ص 291 کلّها عن أبی بصیر ، روضة الواعظین: ص 290 ، بحار الأنوار: ج 52 ص 339 ح 84 .
[12] الکافی: ج 3 ص 385 ح 4 ، تهذیب الأحکام: ج 3 ص 52 ح 182 کلاهما عن زرارة ، کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 1 ص 386 ح 1144 .
[13] الغیبة للطوسی: ص 206 ح 175 ، الخرائج والجرائح: ج 1 ص 453 ح 39 ، کشف الغمّة: ج 3 ص 208 ، إعلام الورى: ج 2 ص 142 ، بحار الأنوار: ج 83 ص 376 ح 44 .
[14] تاریخ الیعقوبی: ج 2 ص 223 .
[15] تهذیب الأحکام: ج 3 ص 253 ح 696 ، علل الشرائع: ص 320 ح 1 کلاهما عن طلحة بن زید عن الإمام الصادق علیه السلام ، کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 1 ص 236 ح 707 ، بحار الأنوار: ج 83 ص 352 ح 5 .
[16] مُزَوّقا : مُزَیّنا (النهایة : ج 2 ص 319 «زوق») .
[17] عیون الأخبار لابن قتیبة: ج 2 ص 264 .
[18] تفسیر القمّی: ج 2 ص 305 عن عبد اللّه بن عبّاس ، بحار الأنوار: ج 6 ص 307 ح 6؛ الدرّ المنثور: ج 7 ص 474 نقلاً عن ابن مردویه عن ابن عبّاس .
[19] کنز العمّال: ج 10 ص 205 ح 29088 نقلاً عن الحاکم النیشابوری فی تاریخه عن ابن عبّاس .
[20] سنن ابن ماجة: ج 1 ص 245 ح 741 ، حلیة الأولیاء: ج 4 ص 152 ، تفسیر ابن کثیر: ج 6 ص 67 ، الفردوس: ج 4 ص 102 ح 6319 کلّها عن عمر بن الخطّاب ، کنز العمّال: ج 7 ص 668 ح 20828 .
[21] روضة الواعظین: ص 370 .
[22] المصنّف لعبد الرزّاق : ج 3 ص 154 ح 5134 عن إبراهیم بن المهاجر ، إعلام الساجد بأحکام المساجد : ص 336 .
[23] الکافی : ج 3 ص 369 ح 6 ، تهذیب الأحکام: ج 3 ص 259 ح 726 وفیه «أبا عبد اللّه » بدل «أبا جعفر» ، بحار الأنوار : ج 52 ص 374 ح 171 .
[24] حریم الشیء : ما حوله من حقوقه ومرافقه (المصباح المنیر : ص 133 «حرم») .
[25] کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 102 ح 3419 ، بحار الأنوار : ج 84 ص 3 ح 74 .
[26] الخصال : ص 544 ح 20 عن عقبة بن خالد عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، روضة الواعظین : ص 369 ، بحار الأنوار : ج 84 ص 3 ح 74 .
